Kulturna baština u turističkoj ponudi grupa autora

podnaslovi } Kulturna baština u turističkoj ponudi Vranje: još malo pa ništa Bor: potreban još mali napor

Bor: potreban još mali napor

Da nije bilo bakra, otkrivenog početkom 20. veka, Bor i područje na kome se prostire opština, bili bi poznati po kulturno-istorijskim spomenicima i brojnim turističkim draguljima, iznenađujućim za područje za koje se misli da je bogato samo rudama. Praistorijske kulture Bora i okoline uslovljene su postojanjem ruda metala i po tome se posebno ističe Rudna Glava iz petog milenijuma pre nove ere. Ovaj rudnik ušao je u svetsku naučnu literaturu, kao najvažniji lokalitet rane evropske metalurgije bakra.

Istraživanja su pokazala da je reč o prostoru na granici kulturnih grupa različitih stilskih pripadnosti, što ga čini jedinstvenim. Lokaliteti sa tri dodirna kulturna prostora, kakav je Bor sa okolinom, često su značajniji od svakog pojedinačnog i raznovrsniji od svih zajedno. Ovde se spajaju, prožimaju i transformišu uticaji iz Trakije, Panonskog basena, Podunavlja i Pomoravlja, gradeći neponovljive hronološke, stilske, etničke, društvene i istorijske relacije.

Ceo prostor je prilično uređen i infrastrukturno pripremljen za turističke posete, ali nedostaje ključna stvar – marketing. No, to je, ipak, problem kojeg nije teško rešiti i valja očekivati da će aktivnosti na tom planu početi u trenutku „kada to bude potrebno”. Paradoksalno zvuči, ali je možda i dobro što taj trenutak kasni.

Neponovljiva Brestovačka banja – U prvoj polovini 19. veka (1837) u Srbiji je ukinut turski spahijski sistem. Bor i okolina priključeni su zemlji matici i tada počinje ubrzani razvoj ovoga kraja. Knez Miloš Obrenović dolazi u Brestovačku banju (deset kilometara jugozapadno od Bora) i interesuje se za izvore lekovite vode, koje su verovatno poznavali stari Rimljani, a koristili Turci kao ilidžu – banju. Uzorci vode poslati su u Beč na hemijsku analizu. Lekovita svojstva vode potvrđuje baron Herder, upoređujući je sa vodom u nekim banjama Švajcarske i Tirola. Iz 1834. godine ostao je zapis u steni o boravku knjeginje Ljubice Obrenović, a u Brestovačkoj banji su u to doba boravili i Jevrem Obrenović, brat kneza Miloša, zatim Milutin Petrović, brat Hajduk Veljka Petrovića i drugi.

Knez Miloš je u Brestovačkoj banji izgradio konak za sopstvene potrebe, koji danas predstavlja veoma lep kulturno-istorijski spomenik.

Dvadesetak godina kasnije izgrađen je i Knežev dvorac, zatim okružna zgrada i kafana, koja je kasnije dobila naziv „Izletnik”. Istovremeno je izgrađen i hamam, kupatilo za kneza Miloša i druge viđene goste, koje je zbog prepoznatljive arhitekture dobilo naziv Turski hamam.

Postojala su tri ovakva kupatila i ona postoje i danas, od kojih su dva još u upotrebi.

Svi ti stari objekti čine posebnu celinu i oni su, 1949. godine, zakonom zaštićeni i kasnije više puta restaurirani. Pomenuti Turski hamam, koji nije u upotrebi kao kupatilo, je mala kvadratna građevina, debelih, belo okrečenih zidova, sa bazenom i kupolastim krovom, obloženim bakrom. U ovom lepom arhitektonskom objektu, danas se organizuju izložbe slika i pesnički susreti. „Scenografija” ostavlja na posetioca nezaboravan utisak.

Danas aktivno kupatilo podignuto je pre tačno sto godina, po nalogu kralja Petra prvog Karađorđevića. Kupatilo je restaurirano 1968. godine. Ima dva bazena i šest kada, koje se pune lekovitom vodom.
Konak kneza Miloša restauriran je 1970, a zatim i prošle godine. U njemu su smešteni eksponati iz borskog muzeja i cela kuća je izložba pod nazivom „Brestovačka banja u doba Miloša Obrenovića”. Konak je prizemna, bondurička građevina pravougaonog oblika, sa slikovitim doksatom pred ulazom. Pokriven je autentičnom ćeramidom. Pored centralne prostorije nalaze se po dve sobe sa svake strane, a spolja su trem i odžaklija za pripremanje hrane.

Ništa bez Karađorđevića – Dve godine pre pada prve vladavine dinastije, 1856, Aleksandar Karađorđević daje nalog da se izgradi dvorac, koji je u ono vreme bio najmoderniji objekat ne samo u Brestovačkoj banji, već u banjama Srbije uopšte. Ima lep položaj, na blago uzdignutoj padini Tilva njagre (brdo po kome danas strane kompanije kopaju tragajući za metalima). Slikovita, zasvođena kapija sva u bujnom zelenilu, kao i malo dvorište, dočaravaju svet mira i tišine. Knežev dvorac ima prizemlje i sprat, sa pet soba, širokim tremom i balkonom. Ali, već 1858. godine na srpski presto se vraća dinastija Obrenović i Karađorđevići se otada nisu pojavljivali u Brestovačkojh banji. Čak ni posle povratka na tron, 1903. godine.

U ovom zdanju je u drugoj polovini 20. veka, na kratko, bila smeštena izložba „Flora i fauna Timočke krajine”, ali je ubrzo ponovo nastao muk i zdanje je prepušteno zubu vremena. Nepravedno. Izračunato je da bi za ponovno vraćanje u život, za restauraciju bilo potrebno 60.000 evra, ali je prilikom posete princa Aleksandra Karađorđevića borskoj opštini, u jesen 2003. godine, prestolonaslednik izjavio da nije zainteresovan za investiranje u popravku dvorca. Ovakvo mišljenje je bilo veliko iznenađenje za pobornike dinastije Karađorđević u ovom kraju, ali i za muzeologe. Ipak, ostaje nada da još nije sve izgubljeno i da će se već naći zainteresovani za popravku ovog nekada zaista prekrasnog zdanja.

Francuzi ostavili dubok trag – Za turiste su interesantni i brojni kulturno-istorijski spomenici u Boru. Posebno je zanimljiva istorija crkve sv. Đorđe, po narodnom verovanju zaštninika Borskog rudnika.
Podignuta je 1911. godine i bila poznata po ikonostasu koji je uradio slikar Paško Vučetić. Na jednoj od ikona predstavljeni su Đorđe Vajfert, Gramberg, Feliks Hofman i Franja Šistek, direktori rudnika. Nakon restauracije ova vredna slika čuva se u borskom muzeju. Zbog širenja rudnika, crkva je preseljena u obližnje selo Brestovac (po kome je Brestovačka banja dobila ime), a nova crkva je izgrađena 1940. godine.

Zaštićeni spomenici kulture u Boru su i zgrada Direkcije rudnika iz doba francuske uprave (1903 – 1941.). Iako je više puta preuređivana i menjala namenu, zgrada je sačuvala prvobitni spoljni izgled, sa elementima francuske arhitekture.

Ističe se i „Francuska kasina”, zgrada iz 1929. godine. Posle oslobođenja u Drugom svetskom ratu, pretvorena je u Dom kulture, a 1961. ovde je useljen Tehnički fakultet i tu je i danas.

Namernicima se pruža prilika da vide i spomenik velikom mađarskom pesniku Miklošu Radnotiju, koji je tokom Drugog svetskog rata bio u jednom od borskih logora, na privremenom robijaškom radu (umro u izbegličkoj koloni, pošto je već ušao u domovinu, krajem rata).

Takođe je zanimljivo pomenuti i boravak srpskog slikara Đorđa Andrejevića Kuna, koji je pred Drugi svetski rat boravio u Boru i tom prilikom nastala je jedinstvena mapa, album crteža „Krvavo zlato”, koji se čuva u borskom muzeju.

Na planini Crni vrh, poznatoj po dubokim i dugotrajnim snegovima, nalazi se spomenik prvoj omladinskoj radnoj akciji. Ovde je, od januara do aprila 1945, dok je rat još harao zemljom, 1620 omladinaca iz deset okruga Srbije seklo ogrevno drvo za potrebe beogradskih bolnica, pune ranjenika. Spomenik je, nažalost, u očajnom stanju.

Sve ovo o čemu smo govorili stoji i danas, kao nemi spomenik na jedno vreme rasta Srbije, slikajući i događaje iz perioda kriza, buna i sazrevanja. Zaokupljeni bakrom, ovdašnji ljudi kao da nisu imali mnogo vremena da brinu o kulturnoj baštini. Zato i svi ovi dragulji ostaju van dometa šire javnosti.


Valjevo: spomeničko blago severozapadne Srbije

Obeležavajući svoju dvadesetogodišnjicu Zavod za zaštitu spomenika kulture u Valjevu predstavlja javnosti kulturno nasleđe na području dva okrugu i upozorava da poneki dragoceni spomenici i danas stradaju

Na prostorima severozapadne Srbije, omeđenim Savom, Drinom i vencem Valjevskih planina a administrativno razdvojenim u Kolubarski i Mačvanski okrug, zaštićeno je do sada 151 nepokretno kulturno dobro. Najviše je spomenika kulture – 124. Ostalo su: znamenita mesta, arheološki lokaliteti i prostorne kulturno-istorijske celine. Osam tih spomenika je od izuzetnog značaja, dvadeset ih ima veliki značaj. U najvećim opštinama je i najviše spomenika – u Valjevu 47, Šapcu 23 i Loznici 14. Na području opštine Mali Zvornik zaštitu imaju samo dva nepokretna kulturna dobra, u Koceljevi i Vladimircima po tri, a u Ljuboviji, Krupnju i Osečini po pet.

Celovit pregled toga kulturnog bogatstva, raznorodnog u mnogo kom pogledu, pruža knjiga „Spomeničko nasleđe Kolubarskog i Mačvanskog okruga”, tek izašla iz štampe. Ona će javnosti biti predstavljena 14. septembra, na dan kada je u Valjevu, pre dve decenije, osnovan njen izdavač – Zavod za zaštitu spomenika kulture. Najmlađa takva institucija u našoj državi.

Svaki od spomenika predstavljen je u toj knjizi kratkim tekstualnim opisom i lepom fotografijom pa je time ova publikacija poprimila izvesna enciklopedijska svojstva. Toj evidenciji priključen je iscrpan prikaz istraživačkih i konzervatorsko-restauratorskih radova koje su straučnjaci iz Valjeva preduzimali tokom proteklih dvadeset godina. Mnogo kad sa njima su u tim poslovima učestvovali i osvedočeno uspešni i iskusni znalci iz drugih srodnih institucija.

Spomenućemo neke od starina severozapadne Srbije uvereni da se time pruža bar delimičan utisak o ovom bogatstvu: manastir Pustinja sa freskama iz 1622. godine; crkva brvanara u Miličinici, najveća takva bogomolja u Srba; zgrada Valjevske gimnazije, sgrađena u prvoj deceniji 20. veka; čaršija Tešnjar u Valjevu, nastala u prvoj polovini 19. stoleća; spomenički kompleks u Brankovini; šabačka tvrđava; jevrejsko groblje u Šapcu, zasnovano sredinom 19. veka; spomen-kosturnica u Tekerišu; srednjevekovna crkva i groblje u selu Dići (Ljig), Velimirovi dvori u Ključu kod Mionice; stare apoteke u Loznici i Šapcu...

Kad sredinom septembra bude slavio svoju 20. godišnjicu valjevski Zavod za zaštitu spomenika kulture obnarodovaće i završetak radova na obnovi Nenadovića kule u Valjevu. Sagrađena je pred sam kraj Karađorđevog ustanka i uz Muselimov konak najstarija je građevina u ovoj varoši. Podignuta na brdu Kličevac kula je i sredinom 20. veka predstavljala dominantno obeležje Valjeva. Zahvaljujući tome privlačila je mnogu pažnju pa su je crtežima, slikama i fotografijama mnogi ovekovečili. Pre svih znameniti putopisac Feliks Kanic. A onda su je za svagda, nepromišljenom gradnjom u njenom okruženju, sasvim zaklonile mnogobrojne zgrade za stanovanje.

Građevinari su ovoga leta sanirali sva oštećenja na zidovima, prozori su, prvi put u njenom veku, zastakljeni, to zdanje će biti i osvetljeno. Predviđeno je da ubuduće Nenadovića kulom gazduje Narodni muzej u Valjevu.

Na jednoj od kamenih ploča na Nenadovića kuli isklesan je u zanimljivoj kompoziciji dvoglavi orao. Sve je više Valjevaca koji misle da bi taj ornament, star nepuna dva veka, trebalo uzeti za grb njihove varoši. Rukovođen tim raspoloženjima, arhitekta i dizajner Dušan Arsenić je nedavno tu kompoziciju prikazao u crtežu, uz odgovarajući kolorit, što je onda publikovano i na naslovnoj strani Revije „Kolubara”.

Zanimljivu knjigu o valjevskoj Nenadovića kuli, ispunjenu mnogobrojnim dokumentima koja razjašnjavaju njen istorijat i upotpunjuju znanja o Valjevskom kraju u prošlosti, objavio je nedavno agilni Velibor Berko Savić.

Do kraja ove godine Zavod za zaštitu spomenika kulture u Valjevu objaviće još jednu knjigu osobene sadržine i velikog značaja. Njom će biti publikovani stari nadgrobnici, pronađeni u grobljima na području Tamnave (Ubska opština). Tim opsežnim istraživanjem, u kojem su se najviže angažovali istoričar Miloje Ž. Nikolić i fotograf Milan Marković, otkriveni su mnogobrojni natpisi koji svedoče o Tamnavcima iz prvih decenija 19. veka ali i iz ranijih vremena. U toj zbirci je i mnoštvo svedočanstava o onovremenim značajnim narodnim prvacima.

Stručnjaci Zavoda su istraživali i poneka groblja u drugim opštinama Valjevskog kraja, to nagoveštava mogućnost nastanka čitave serije takvih izdanja.

Obraćajući pažnju na plodan angažman Zavoda za zaštitu spomenika kulture, poniklom među Valjevcima pre dve decenije, svedoci smo u isto vreme i bezočnog obezvređivanja ili i potpunog uništenja ponekih jedinstvenih zdanja. Zavod je, na primer, bio prinuđen da obustavi rad na proglašenju za spomenik kulture nekadašnje sreske zgrade u Mionici, reprezentativnog zdanja podignutog pre jednog veka. Razlog – tamo se, voljom sadašnje opštinske vlasti, zida još jedan sprat. U kritičnom stanju su oba konaka kneza Jovice Milutinovića, jedan se nalazi u selu Sankoviću a drugi u središtu Valjeva. A pre desetak godina na Ubu je porušena stara crkva da bi na tom mestu nastala nova, mnogo veća i kitnjastija. Uostalom, čitava knjiga mogla bi da se napravi samo od dokumenata, pisanih i u vidu ilustracija, koja svedoče o graditeljskim dragocenostima severozapadne Srbije kojih više nema.